خانم نظری می‌گوید برای شناخت درست متون خطی به دانش و تخصص کافی در رشته نسخه‌شناسی نیاز است
آرشیو ملی افغانستان با فهرست‌نگاری متون قلمی، دسترسی پژوهشگران به هزاران نسخه خطی را فراهم می‌کند، اما این کار با چالش‌های زیادی همراه است.
آثار محفوظ در کتابخانه خطی آرشیو ملی افغانستان نزدیک به سه دهه است که فهرست‌نگاری نشده و دسترسی پژوهشگران به این متون در این مدت به سادگی امکان‌پذیر نبوده است. این امر انتقادهای زیادی را برانگیخته بود و مسئولان آرشیو ملی هم پاسخ قناعت‌بخشی به این انتقادها نداشتند.
بایگانی ملی افغانستان در مرکز شهر کابل، از سال ۱۳۵۲ به جمع‌آوری متون خطی، عکس و اسناد به زبان‌های فارسی، پشتو، عربی، ترکی و اردو پرداخت. آثار کتابخانه خطی آرشیو ملی بیشتر شامل آثار ادبی، تاریخی و دینی است. نسخه‌های قلمی آثاری از سعدی، حافظ، جامی و صدها نویسنده و شاعر دیگر در میان آن‌ها وجود دارد.
قدیمی‌ترین نسخه خطی در این کتابخانه یک قرآن به خط کوفی است که بر پوست آهو نوشته شده است. چندین قرآن دیگر هم با تذهیب طلایی در آن وجود دارند. از نسخه‌های ادبی، کتاب نفحات‌الانس عبدالرحمان جامی است که خودش آن را در ۸۸۳ هجری نوشته است. معصومه نظری رئیس آرشیو ملی می‌گوید که برخی از آثار این کتابخانه "منحصر به فرد" هستند.
نسخه قلمی نفحات الانس به قلم جامی نویسنده آن در سده نهم هجری
فهرست‌نگاری آثار قلمی این کتابخانه از سال ۱۳۶۲، که تعداد آن‌ها خیلی زیاد نبود، آغاز شد. پس از آن این فهرست‌نگاری تا سال ۱۳۶۷ چند بار به‌روز شد، اما تا ۲۷ سال دیگر هیچ‌گونه فهرست‌نگاری صورت نگرفت. حتی چند سالی هم آرشیو ملی کاملاً مسدود بود.
حالا که شمار نسخه‌های خطی آرشیو ملی به بیش از ۷۵۰۰ جلد می‌رسد، فاقد فهرست‌نگاری کامل و معیاری است. به گونه‌ای که اگر پژوهشگری برای دسترسی به یک نسخه خطی به آن جا مراجعه کند، نمی‌تواند به نسخه مورد نظرش دست یابد. چرا که کتاب راهنمای دقیقی در آن‌جا وجود ندارد.
از یک سو فهرست‌نگاری سال‌های ۶۰ ناقص و غیر دقیق بوده و از سوی دیگر، محتوای قفسه‌های کتابخانه نسخه‌های خطی در سه دهه گذشته بارها تغییر کرده است. علاوه براین، نسخه‌هایی که در طول ۲۷ سال گذشته وارد این کتابخانه شده، در این فهرست‌نگاری‌ها درج نشده‌اند.
به تازگی مسئولان بایگانی ملی افغانستان تصمیم گرفته‌اند که هزاران اثر کتابخانه نسخه‌های خطی این بایگانی را فهرست‌نگاری کنند. ولی این کار نیاز به تخصص و دانش کافی دارد که به گفته معصومه نظری رئیس آرشیو ملی، ماموران این نهاد دسترسی خوبی به آن ندارند.
در حال حاضر دو نفر از ماموران آرشیو ملی به کار فهرست‌نگاری متون خطی مشغولند، اما آن‌ها آموزش کافی برای این کار ندیده‌اند. آن‌ها کار خود را با فهرست‌نگاری قلمی به روی کاغذ آغاز کرده‌اند و برای شناخت دقیق این نسخه‌ها با دشواری‌های زیادی مواجه هستند.
بخشی از کتابخانه خطی آرشیو ملی به نسخه‌های خطی قرآن اختصاص یافته است
رئیس آرشیو ملی می‌گوید برای شناخت درست متون خطی قدیمی نیاز به دانش و تخصص کافی در عرصه‌های کاغذشناسی، خط‌‌شناسی، سبک‌شناسی هنری، متن‌شناسی و شناخت صحافت و کاتب نسخه‌های خطی و همچنین فناوری تعیین تاریخ آثار قلمی است.
در بسیاری از کشورها دانشگاه‌ها برای تربیت کردن متخصصان کتابخانه‌های خطی، رشته‌های آموزشی دارند. اما در افغانستان نه تنها دانشگاه‌ها رشته نسخه‌شناسی ندارند، بلکه نهادهایی هم که بایگانی متون خطی دارند، دوره‌های آموزشی برگزار نمی‌کنند. پیامد جدی آن را مسئولان آرشیو ملی به خوبی درک می‌کنند.
خانم نظری می‌گوید که برای شناخت درست یک نسخه‌خطی لازم است که افراد متعددی که در رشته‌های مختلف زیرمجموعه نسخه‌شناسی آموزش علمی دیده باشند، براساس پژوهشی معتبر و علمی نظر دهند. قدامت متون قدیمی به وسیله فناوری پیشرفته هم باید تعیین شود.
در آرشیو ملی افغانستان چنین امکانی هیچ وقتی فراهم نبوده است. در فهرست‌نگاری که در دهه ۶۰ انجام شده هم به دلیل نبود دانش، تخصص و فناری لازم، دقت کافی به خرج داده نشده است. به عنوان مثال، در توضیح مشخصات یک نسخه خطی قرآن، خط این نسخه به حضرت علی نسبت داده شده و تاریخ کتابت آن سده سوم هجری ضبط شده است.
با وجود این، خانم نظری معتقد است که ۲۷ سال پیش ماموران آرشیو ملی از توانایی خوبی برای فهرست‌نگاری متون خطی برخوردار بودند. به گفته او، بسیاری از افراد حرفه‌ای و با تجربه در دوران جنگ‌های داخلی و پس از آن از کشور بیرون رفتند و آن‌هایی که بعداً در خارج کشور در زمینه نسخه‌شناسی آموزش دیدند، به کشور بازنگشتند.
متون قلمی در این زیرزمینی در وضعیت نه چندان مطلوب نگهداری می‌شوند
به این ترتیب، مسئولان اداره بایگانی ملی افغانستان برای فهرست‌نگاری معتبر آثار کتابخانه خطی این نهاد که بشود آن را هم در نسخه کاغذی و هم در نسخه دیجیتالی در اختیار عموم قرار داد، راه طولانی و دشواری در پیش دارد، اما خانم نظری مصمم است که این راه را طی کند.
او می‌گوید که وزارت اطلاعات و فرهنگ، که آرشیو ملی از نهادهای زیرمجموعه آن است، بودجه کافی برای این کار ندارد. خانم نظری با شماری از سازمان‌های بین‌المللی مستقر در افغانستان که علاقمند کارهای فرهنگی هستند، در این مورد صحبت‌های مقدماتی کرده است.
رئیس آرشیو ملی می‌گوید که برای فهرست‌نگاری درست و معتبر آثار قلمی کتابخانه خطی این نهاد، در حال حاضر اگر این امر امکان‌پذیر نباشد که افراد حرفه‌ای استخدام شود، این کار ممکن است که آموزگار یا آموزگاران حرفه‌ای برای آموزش کارمندان موجود آرشیو ملی به صورت موقت استخدام شوند.
مشکل اصلی این است که چنین آموزگارانی در حال حاضر در داخل کشور حضور ندارند. خانم نظری می‌گوید که ممکن است اگر فرصت آن فراهم شود که چنین آموزگارانی استخدام شوند، باید سراغ آن‌ها را در خارج از کشور گرفت ــ کسانی که نگرانی امنیتی آن‌ها رفع و حقوق گزافی هم برای‌شان در نظر گرفته شود.
اگر آثار قلمی کتابخانه خطی بایگانی ملی افغانستان فهرست‌نگاری دقیق نشود، این متون نه تنها دور از دسترس پژوهشگران می‌مانند، بلکه این نگرانی هم وجود دارد که ممکن است ناپدید شوند ــ امری که معصومه نظری هم نسبت به آن هشدار می‌دهد، ولی تاکید می‌کند که تا حالا چنین چیزی اتفاق نیفتاده است.
